De afgelopen veertig jaar is veel gezegd en geschreven over de inrichting van ons politiek-economisch systeem, het neoliberalisme. Het zou vaak problematisch veel gericht zijn op winstbejag en kapitaalvergaring, en onze publieke instituties zouden hieronder lijden.
De keuze voor deze benadering van de economie effende het pad voor een ontzaglijke maatschappelijke invloed van een bloeiende nieuwe sector: big tech. De afgelopen twee decennia heeft hun nieuwe internettechnologie gezorgd voor een drastische verandering in de invulling van ons leven.
Doelstelling van dit onderzoek is om te ontdekken of het hardnekkige neoliberalisme nog onder ons is, of dat de grote invloed van informatietechnologie toch een fundamentele verandering in het systeem brengt en hoe we hiermee om moeten gaan. Hiervoor stel ik de volgende onderzoeksvraag: Hoe groot is de invloed van het surveillancekapitalisme op de hardnekkigheid van het neoliberalisme?
Grote Amerikaanse technologiebedrijven werden door hun innovatieve karakter in eerste instantie geen strobreed in de weg gelegd om hun producten te vermarkten. Maar langzamerhand worden de negatieve neveneffecten en potentiële gevaren voor de machtsbalans en waarden in onze samenleving beter zichtbaar.
Op basis van een theoretische analyse van de inzichten van ideale theoretici zoals Plato en Thakkar, gebruik ik de beschouwingen van neoliberalisme-criticus Sandel en surveillancekapitalisme-criticus Zuboff om te pleiten voor een nieuwe vorm van tegenmacht en om een dystopie af te wenden.
Uit de resultaten blijkt dat hun macht wordt zo groot wordt dat er sprake is van een nieuw politiek-economisch systeem, het surveillancekapitalisme, dat zijn eigen macht en controledynamiek heeft en de voormalig neoliberale knelpunten lijken te vergroten.
De conclusie is dat ons als individuele burger wel iets te doen staat – morele limieten stellen in onze economie, onze liberale waarden herijken en de juiste waarde toekennen aan de instituties die ons wereldbeeld vormen. Doen we dit niet, dan zullen de nieuwe machthebbers hun nieuwe instituties bestendigen, en deze naar hun wereldbeeld vormen. Ze zullen ons dientengevolge op ondemocratische wijzen beïnvloeden en controleren.
Dit onderzoek is een pleidooi voor de burgerfilosoof: de autonome denker die kiest waar zijn aandacht naartoe gaat en handelt vanuit zijn inzicht van het juiste.
Deze resultaten betekenen een andere manier van consumeren en gebruik van informatietechnologie en diens onzichtbare dynamiek, en een democratisering van de gereedschappen die tijdens de pandemie zo belangrijk voor ons zijn gebleken.
Dit onderzoek is bedoeld voor iedereen die zich niet wil laten leiden door ‘onvermijdelijke’ technologische trends, en zelf positieve invloed wil uitoefenen op zijn omgeving. Daarnaast geeft dit onderzoek aanleiding om breder te kijken naar de wereldwijde effecten van big tech op maatschappelijke- en democratische structuren, ook in samenlevingen die niet uit een (neo)liberale
traditie komen.
